Le valor de Interlingua

Chronica publicate in Panorama in interlingua, no.4, 2022

Si gente realisarea como unic e valorose es Interlingua, illes se interessarea plus pro le lingua, e lo dispersarea a tote lor familia e omne lor amicos.

Interlingua sovente es mentionate in le mesme contexto que linguas construite, como Esperanto, Ido, Klingon et alteres. Le comparation non es toto juste. Interlingua non es construite, ma toto naturalistic, e in le vocabulario, e in le grammatica.

Quanto al vocabulario, Interlingua es le opposito de un dialecto. Solmente le plus international parolas es usate. Le grammatica non es artificial, solmente un simplificate forma del grammatica romanic commun. 

Le parolas retene lor forma e orthographia original. Isto es un enorme avantage in duo manieras:

a. Ille qui apprende Interlingua, al mesme tempore apprende le fundamentos de omne le linguas romanic. 

b. Isto face Interlingua facilemente comprensibile pro multe personas.

Io vide tres functiones principal pro Interlingua:

1. Le obvie e fundamental function es como un lingua pro communication international. Ma in iste campo, le lingua usque nunc ha habite un modeste successo. Isto es in grande parte causate de mal selection de momento ("timing"). Quando Interlingua nasceva in le cinquantas, anglese justo habeva comenciate attinger le stato de (quasi) lingua mundial. SUA deveniva le dominante stato superpotente del west, e le domination militar et economic tosto expandeva al campo de cultura popular. Al mesme tempore Interlingua debeva concurrer con Esperanto, como le alternativa neutral de un lingua mundial. Esperanto habeva un grande avantage proque illo jam habeva habite plus que 60 annos pro establir se. Interlingua nunquam habeva un ver opportunitate de monstrar su potential.

2. Le secunde function es como un clave al vocabulario international de origine greco-latin, o como parte de studios romanistic. Interlingua ha essite usate in iste modo in le schola svedese, principalmente per Ingvar Stenström, ma iste uso non esseva continuate e non se dispersava ad altere paises.

3. Le tertie function es artistic. Indisputabilemente, Interlingua es un lingua belle, que es apte pro litteratura e cantos. Iste dominio lingual ancora es assatis virginal pro Interlingua. Il existe un manata de romanes e novellas original. Il ha un cantario con cantos traducite de multe linguas, ma ubi es le registrationes?

Si alcun interlinguista succede crear un hit-melodia o un roman revolutionari, isto poterea esser un modo de eveliar interesse pro le lingua. 

Un lingua sin cultura es morte. Si nos vole attraher juvenes a Interlingua, nos debe crear cultura pro juvenes.

Un exemplo de que isto functiona es le cultura popular japonese e coreano. Multe juvenes se inamora in iste culturas quando illes ascolta K-pop, lege manga e specta anime. Isto los inspira ad apprender iste linguas que es difficile pro occidentales. Interlingua serea multo plus facile pro illes, ma ubi es le cultura excitante?

Nos ha creatores de cultura original, ma nos besonia multes plus. Con le tempore illes venira, le cultura de interlingua crescera, e al mesme tempore le interesse pro le lingua.

Le jardin del extasis

Prende mi mano

Nos va a tu jardin

nam ibi io nunquam esseva

Isto es le jardin del amor

que plenate es de cosas mirific

 

Lassa me sentir le fragrantias seductive

que titilla le naso et evelia

le desiro del corde e del labios

Lassa me sentir

le molle e tenere herba

sub mi nude pedes

Lassa me sentir le sol sur mi cute,

assi que io deveni febril,

assi que le sanguine bulli

e le sete me subjunge

Lassa me devenir un ape

que va furtivemente inter dense petalos

pro satiar su sete

con le plus dulce nectare

Lassa nostre labios e linguas incontrar se

e jocar un longe tempore

usque que veni le extasis

e le vita attinge su culmine

Que nos vade lentemente

inter arbores e arbustos

assi que illos caressa

e gratta nostre cute

Que nos nos immerge in le piscina

pro refrescar nos in le aqua tepide

Io vole caressar tu molle capillos

Nos es vestite in le habitos del paradiso

Nos ride e ambe vole revenir

al herba molle sub le sol

Tu es mi dea e io es tu deo

Perla nigre

Perla nigre,

quando io te trovava?

Ante le alba,

camminante sol

verso nusquam

Io te trovava,

teneva in mi bracios,

lassava tu ardor passionate

revivificar mi corde congelate

Omne iste annos

io te non poteva trovar

nam tu esseva sepelite

in le fundo del sablo

in un costa distante

Sed tunc le terra tremeva

e le mar se levava

Toto cambiava

Litores se submergeva

e roccas emergeva

Nove lumines nasceva

et edificios con multe fenestras

cresceva como fungos

Le vita evolveva

E ibi io era

Un vetere spirito in un nove terra

Sol camminante verso nusquam

Sur vias nunquam vadite

E io te trovava,

in mi bracios te prendeva

Demandava: ”De ubi es tu?

E ubi tu va?”

Nos parlava tote le nocte

del terra e del aquas

del ira e del chaos

e como sanar le mundo

Nostre spiritos trovava synergia

Nos sentiva le commun ascendentia

Nos ambes nasceva in le mesme stella

e cresceva al mesme terra

Amor solmente pote exister

inter duo spiritos

e amor es le nutrimento

que cata spirito besonia

Alora, quando io vadeva

al via incognite,

camminante sol verso nusquam

io era affamate e quasi morte

usque io te trovava

Tene me, non me quita!

Si ora io te perde,

tu sera disparite

durante milliones annos

Que nos nutri le un le altere

con le amor pur del anima

Que nos edifica un oasis

in le deserto de odio

Que nostre cordes se fundera

deveniente un astro luminose

que illuminara le mundo obscur

e sanara su vulneres

Nos nasceva in un stella

e de novo devenira stellas

Nos es hic al terra

pro apprender como brillar

E cata incontro es un scintilla

Cata surriso es un fanal

Cata imbracio es un focar

e cata basio - pyrotechnica

Perla nigre,

ubi io te trovava?

Justo ibi fortuna te poneva,

al via nunquam vadite

Transformar le mundo con odio

Certe personas potente

transforma le mundo con odio,

lor spiritos sepelite

in le fundo del inflate egos

Illes es cec

e destrue bon cosas,

edificate durante generationes

e nutriente prosperitate

Le historia se repete

Suffrimento nos attende

Esque tu pote sentir mi timor,

mi belle perla nigre?

Mi rosa

Olim, in un belle die

quando l’estate floresceva

un altere via io prendeva

al longe promenada mie

Ibi, presso le prato

un rosa io videva

Toto calme illa era

beate, seren su stato

Rosa! Io diceva,

proque es tu solitari?

Tu es extraordinari,

esque nemo lo videva?

Su responsa murmurante

dolo habeva tante:

”Io es abandonate

e nemo me ha amate”

Io voleva prender la,

tener e amar la

ma io ben sapeva

que tunc illa morirea

 

Alora cata die

mi Rosa io visitava,

multe cosas contava

al amata mie,

saporava su fragrantia,

caressava su folios,

sentiva orgolio,

declarava mi fidantia

Quando le sol brillava,

io la umbra dava

Quando le vento sufflava,

con manos guardava

Io parlava a illa,

contava de mi vita,

de arrivatas e partitas,

como toto vacilla

Tosto le natura jalniva

mi corde plenava timor

Io sapeva que mi amor

a su fin ora veniva

Presso illa io sedeva

aquava la con mi lacrimas

Plorava duo animas,

al fundo le spero cadeva

Mi lacrimas illa bibeva

e subito illa cresceva

Dulcemente illa susurrava:

”Tu lacrimas me salvava” 

Gradualmente illa se transformava

in un femina, belle, lucente

con longe capillos, oculos ardente

Tunc mi corde se allegrava

Io la prendeva in mi bracios fremente

e la dava un basio passionate

e diceva: ”tu sera sempre amate”

e al domo nos vadeva lentemente

Io te besonia

Io te besonia in le nocte

Io te besonia in le matino

Tu calide halito sur mi collo

Tu calide imbraciamento

Io specta tu facie e vide 

tote mi mundo, Io specta 

tu labios quando tu parla

e sempre vole basiar los

Le eternitate ballara

Passion nos va interlaciar

Le stellas explodera

e calide pluvia va cader

Insimul nos spectara le poner del sol

e compartira pensatas profunde

Trovara le sonio que deveniva real

e spectara le magic levar del sol 

Le die nos attende, mi amor

Illo sera le melior die de mi vita,

nam io lo potera compartir con te

e audir tu riso scintillante

Reguardo radioscopic

Tu me mira in le oculos

Tu susurra

Tu crita

Tu me conta un secreto

que longemente fermentava

in tu fer mente

A vices io reguarda al latere

al viro qui sede

ibi al solo

e se amusa

con pecias de papiro

Io mira retro

in tu oculos

Tu ancora parla

incoherentemente

De tu oculos surge

un reguardo radioscopic

que passa mi oculos,

mi cerebro e cranio

 

Si tu volerea,

tu poterea vider

tote mi secretos,

ma probabilemente

tu es troppo sepelite

in le tue

e non pote

reper trans le herba

e in mi cava

Tu sede al scena

Io es tu publico

Tu me mira in le oculos,

plora e lamenta

Pois tu te evelia,

surride e te inclina

Io applaude

nihil era real 

Ancora io me senti

vacue

Esque tu pote viver sin amor?

Esque tu pote viver sin amor?

Seder in un frigide camera

con homines qui non prende nota 

de como tu te vermente senti?

Cata un in su proprie bulla

e con su proprie schermo

Illes plena lor capites

con inutile distractiones,

pro non confrontar

su ver emotiones

In un momento, 

le schermo rumpera

e tu digitos sanguinara

Dolorose guttas de sanguine

cadera al solo

creante maculas

non eliminabile

Subito le bulla se frange

e tu sede nude

ante le oculos de totes

ma illes non te vide

Lor schermos ancora functiona

 

Tu te leva

Exi del camera, exi del domo

Tu vade trans le citate

Tu plora e crita

ma le homines non te audi

Illes es solmente umbras

Le domos e stratas

son solmente fata morganas

Tu vaga trans le deserto,

senti sete insuffribile

Tu vista deveni nigre

Le musculos perde lor fortia

e tu cade al sablo ardente

Tu te evelia in tu lecto

Alcuno te da un vitro de aqua

Tu non pote viver sin aqua,

ma pote tu viver sin amor?

Mea Bea Aranea

Mea Bea aranea 

Fila rete inter petras 

Quando illa ha finite 

Veni sonos ex le detra 

 

Chiccolito le mosquito 

Capturate, ille plora 

Mea Bea aranea 

Dice: Wi-Fi tu favora? 

Besonios

Le auto besonia benzina

Le computator besonia electricitate

Le percolator besonia aqua

Le anima besonia amor

Retorno subite

Transformation 

Crepusculo super nubes 

Memorias fatigate

Contar in francese e danese

 

Chronica publicate in Panorama in interlingua, no.3, 2022

Le majoritate del linguas ha un systema regular de contar, con numeros singular, decenas, centenas et cetera. Ma il ha linguas que non se satisface con un solution tanto simplistic, e in vice ha un solution multo plus raffinate. Io presentara duo exemplos.

Le prime exemplo es francese. Le interessante parte es le decenas. Usque sexanta toto es simple: 

dix, vingt, trente, quarante, cinquante, soixante. Ma septanta se appella ”soixante-dix”, ”sexanta-dece”. Isto continua con ”soixante-onze”, ”sexanta-undece” et cetera. Septanta-novem es ”soixante-dix-neuf”, ”sexanta-dece-novem”, ”60+10+9=79”. Quando nos arriva a octanta, le systema se cambia. Nos ha quatro vintenas: ”quatre-vingt”. Pois nos ha ”quatre-vingt-et-un” et cetera. Novanta es ”quatre-vingt-dix”. Quando nos arriva a novanta-novem, nos ha ”quatre-vingt-dix-neuf”, ”4x20+10+9=99”. Isto es mathematica a un alte nivello.

Pro le francophonos in Belgio isto es troppo difficile. Ibi post ”soixante” on ha ”septante”, ”Huitante” e ”nonante”. 

Le secunde exemplo es danese. Anque hic le decenas es interessante. Usque quaranta toto es simple:

ti, tyve, tredive, fyrre (dece, vinti, trenta, quaranta). Ma post isto veni ”halvtreds”. Isto es un abbreviation de ”halv tredje snes”, ”medie tertie vintena”. Alora, nos ha le medietate del tertie vintena (e naturalmente jam duo plen vintenas), 10+20+20=50. Pois veni ”tres” (”tre snes”), tres vintenas, ”halvfjerds” (”halv fjerde snes”), ”le medietate del quarte vintena”, ”firs” (”fire snes”), ”quatro vintenas”, ”halvfems” (”halv fem snes”), (”le medietate del quinte vintena”), e finalmente ”hundrede”. Isto es simplemente ”cento”. 

Un altere cosa characteristic es que on comencia con le secunde numero in per exemplo cinquanta-un: en og havtreds (1+10+20+20=51).

Le systema de contar con vintenas es plus vetere que illo de decenas. Isto se appella le systema vigesimal, del latin vicesimus, ”le vintesime”. Illo esseva commun in plure linguas occidental (e anque in altere partes del mundo), ma ha disparite del lingua quotidian in le tempore moderne. Ma in francese e danese illo remane, como un reliquia historic.

Il sembla que le contar in vintenas esseva multo practic in le passato, ante que on poteva scriber numeros. In vice on poteva per exemplo facer incisiones in bastonettos. Le parola anglese pro vintena es ”score”. Iste parola veni del ancian lingua nordic e le signification es de facto ”incision”.

Ma como contar usque vinti, solmente usante le digitos? Esque on anque usava le digitos del pedes?

Un alternativa es que on contava usque cinque a un mano. Al altere mano, post cata cinque al prime mano, on moveva le pollice super le altere digitos, assi habente quatro positiones pro cinque numeros, 5x4=20. Iste theoria es speculative, ma corresponderea al systema sexagesimal del sumerianos, ubi on con le pollice contava le phalanges del quatro remanente digitos. Quatro digitos con tres phalanges face duo-dece, un altere importante numero. Con le altere mano on conta cinque, assi nos arriva a sexanta (12x5=60). 12 e 60 nos recognosce del horologio. 

Svedeses dice que daneses conta in un estranie e illogic maniera. Ma illes non comprende que sovente lo que sembla esser illogic, solmente es logica a un plus alte nivello, assi como chaos es un multo complexe forma de ordine.

Alora, franceses e daneses! Continua contar vostre vintenas. Mille gratias, o forsan io debe dicer: cinquanta vintenas gratias (50x20=1000) pro preservar le ancian modo de contar in vostre belle e characteristic linguas!